Информационный портал
«Вестник КРСУ»

Рассматриваются вопросы, связанные с малоизученностью феномена Махаяны в системе философии и социальной культуры Кыргызстана. В статье предпринята попытка восполнить этот недостаток с использованием историко-логического философского подхода и продемонстрировать результаты через парадигмы пространства и времени. Посредством этих подходов рассмотрены махаянские направления и этапы их проявления на территории Кыргызстана, а также их цивилизационное отражение в социокультурном пространстве. Рассматривается динамика махаянских направлений в двух парадигмах: в парадигме пространства – передвижение из Индии, в частности, по территории Кыргызстана и по Центральной Азии в целом; и в парадигме времени от древности к Средневековью. На основе анализа предложены следующие выводы: во-первых, на территории Кыргызстана феномен до-буддийского мировоззрения возник в VII–VI вв. до н. э.; во-вторых, буддийское мировоззрение ранней Махаяны в качестве духовного учения возвратилось на территорию Кыргызстана примерно в II–I вв. до н. э. под влиянием путешественников и купцов; в-третьих, в VII–X вв. Чуйская долина стала «значимым центром буддизма Средней Азии». И, наконец, школы Мадхьямики и Йогачары в разное время гибко адаптируются к социокультурному менталитету населения на территории Кыргызстана, где с середины I тысячелетия до н. э. развивалась тенгрианская культура. Автор полагает, что обоснованным и перспективным фактором является необходимость развития не только буддологии, но и буддийской или межкультурной философии для глубокого понимания тех социокультурных процессов, происходивших в древности на территории Кыргызстана, чья судьба в той или иной степени была связана с буддийским мировоззрением Махаяны.

мировоззрение Махаяны; Кыргызстан; историко-логический подход; буддийское мировоззрение; феномен Махаяны; буддийская философия

Кыргызстандын философия жана социалдык маданият системасындагы Махаяна феноменинин аз изилденгендигине байланыштуу маселелер каралат. Макалада бул кемчиликти тарыхый-логикалык философиялык ыкманы колдонуу менен толтурууга жана мейкиндик жана убакыт парадигмалары аркылуу натыйжаларды көрсөтүүгө аракет жасалган. Бул ыкмалар аркылуу Махаяна багыттары жана алардын Кыргызстандын аймагында көрүнүшүнүн этаптары, ошондой эле алардын социалдык-маданий мейкиндикте цивилизациялык чагылдырылышы каралат. Махаяна багыттарынын динамикасы эки парадигмада каралат: мейкиндик парадигмасында Индиядан, атап айтканда, Кыргызстандын аймагы аркылуу жана бүтүндөй Борбордук Азия боюнча кыймыл; жана байыркы доордон орто кылымга чейинки мезгилдин парадигмасында. Талдоолордун негизинде төмөнкүдөй корутундулар сунушталган: биринчиден, Кыргызстандын аймагында буддизмге чейинки дүйнө тааным феномени биздин доорго чейинки VII–VI кылымдарда пайда болгон; экинчиден, алгачкы Махаяна буддисттердин руханий окуусу катары дүйнө таанымы саякатчылардын жана соодагерлердин таасири астында Кыргызстандын аймагына болжол менен биздин доорго чейинки II–I кылымдарда кайтып келген; үчүнчүдөн, VII–X кылымдарда Чүй өрөөнү «Борбор Азиядагы буддизмдин маанилүү борбору» болуп калды. Акыр-аягы, Мадхьямика жана Йогачара мектептери ар кайсы убактарда Кыргызстандын калкынын социалдык-маданий менталитетине ийкемдүү түрдө ыңгайланышкан, кийин биздин доорго чейинки миң жылдыктын ортосунан тартып Теңирчилик маданияты өнүккөн. Автор тагдырлары тигил же бул даражада Кыргызстандын аймагында байыркы мезгилде болуп өткөн социалдык-маданий процесстерди терең түшүнүү үчүн буддологияны гана эмес, буддисттик же маданияттар аралык философияны да өнүктүрүү зарылчылыгы негиздүү жана келечектүү фактор деп эсептейт. Махаяна буддисттердин дүйнө таанымы менен байланышкан.

Махаяна дүйнө таанымы; Кыргызстан; тарыхый-логикалык мамиле; буддисттердин дүйнө таанымы; Махаяна феномени; буддист философиясы

The article is devoted to the issues related to the poorly studied Mahayana phenomenon in the system of philosophy and social culture of Kyrgyzstan. The article attempts to fill this gap using historico-logical philosophical approach and to demonstrate the results through the paradigms of space and time. The Mahayana branches and stages of their manifestation on the territory of Kyrgyzstan, as well as their civilizational reflection in the socio-cultural space are examined through these approaches. The dynamics of Mahayana trends in two paradigms is considered: in the paradigm of space - movement from India, in particular, across the territory of Kyrgyzstan and Central Asia; and in the paradigm of time from Antiquity to the Middle Ages. On the basis of the analysis the following conclusions are proposed: firstly, on the territory of Kyrgyzstan the phenomenon of pre-Buddhist worldview emerged in VII–VI centuries BC; secondly, the Buddhist worldview of early Mahayana as a spiritual doctrine returned to the territory of Kyrgyzstan approximately in II–I centuries BC through travelers and merchants; thirdly, in VII–X centuries the Chui valley became “a significant center of Buddhism in Central Asia”; and finally, the Madhyamika and Yogachara schools at different times flexibly adapted to the socio-cultural mentality of the population in the territory of Kyrgyzstan, where Tengrian culture had been developing since the middle of the first millennium BC. The author believes that a reasonable and promising factor is the need to develop not only Buddhology, but also Buddhist or intercultural philosophy for a deep understanding of socio-cultural processes in the territory of Kyrgyzstan from the depth of centuries, whose fate was in one way or another connected with the Mahayana Buddhist worldview.

Mahayana worldview; Kyrgyzstan; historico-logical approach; Buddhist worldview; Mahayana phenomenon; Buddhist philosophy